Obuhvat ovog konkursa nalazi se u naselju Vinča, u okviru prigradske opštine Grocka na teritoriji grada Beograda. Vinča je pozicionirana na desnoj obali Dunava na ušću reke Bolečice, a od gradskog dela Beograda udaljena je 14 km jugoistočno.

Karakter prostora konkursnog obuhvata u značajnoj meri određen je pripadnošću Dunavskom priobalju. Reka Dunav svojim geografskim i strateškim položajem povezuje Istočnu i Zapadnu Evropu. Predstavlja jedini panevropski vodni koridor (od deset panevropskih koridora devet su železnički i drumski), najvažniji vodni put koji (zajedno sa Rajnom i Majnom) povezuje Crno sa Severnim morem i okosnicu mreže unutrašnjih vodnih puteva. Dunav je na teritoriji Republike Srbije, koja pripada regionu srednjeg Podunavlja, plovan celim svojim tokom (588 km) i ima značaj međunarodnog vodnog puta. Vodni put u zoni kojoj konkursni obuhvat pripada spada u kategoriju: VII – deonica pod usporom nizvodno od Beograda do granice sa Republikom Bugarskom. Prema Uredbi o ekološkoj mreži ("Sl. glasnik RS", br. 102/2010) Dunav pripada Ekološkoj mreži Srbije kao ekološki koridor od međunarodnog značaja.

 

5.1 Istorijat i razvoj prostora i graditeljsko nasleđe

Ovaj brdski prostor predstavlja izvanredno geografsko okruženje gde se živi u kontinuitetu gotovo 7000 godina u praistoriji, antici, srednjem veku i veoma intenzivno od početka 19. veka kad su formirana sela Vinča, Ritopek, Grocka i Brestovik i od ovog perioda razvila se u današnjem obimu. Na obali Dunava nalazilo se srednjovekovno groblje na kojem se sahranjivanje obavljalo od 8. do 15. veka, međutim ostaci naselja iz ovog perioda, iako su nova istraživanja pokazala i tragove naseljavanja u periodu od 9. do 11. veka i postoje nalazišta iz perioda kojem odgovara najveći broj sahrana (12 - 14. vek), nisu pouzdano detektovani. Očigledno da je u novom talasu naseljavanja u 19. veku savremeno naselje poništilo položaj ranijeg srednjovekovnog naselja.

U atarima naselja Vinča i susednih naselja, Veliko Selo na severu i Ritopeka i Grocke na jugu obavljena je detaljna prospekcija terena. Utvrđeno je postojanje oko 40 arheoloških lokaliteta koji su usmereni ka Dunavu ili su u neposrednoj blizini obale. Na teritoriji atara naselja Vinča evidentirano je 18 lokaliteta iz perioda praistorije, antike i srednjeg veka. Nijedan od ovih lokaliteta nije arheološki istraživan. Pojedini lokaliteti kao što su Zukino brdo, Ravnice, Obala Bolečice, Čair i Škola, nalaze se u granicama zone konkursne lokacije.

Najznačajnije kulturno dobro u naselju Vinča predstavlja Arheološko nalazište Belo brdo (detaljno opisano u delu 4 Programa) koje se nalazi na krajnjem severoistočnom delu naselja, na samoj obali Dunava, potpuno okruženo okućnicama sa manjim stambenim i ekonomskim objektima. Na ovom mestu, na desnoj obali Dunava, formirao se kulturni sloj debljine oko 10 m, u kom se kriju ostaci materijalne kulture od ranog neolita (5800. godina stare ere) do savremene epohe. Reč je o izuzetno značajnom lokalitetu za istraživanje i proučavanje neolitskog perioda na Balkanu.

Neposredno uz Vinču i arheološko nalazište, protežu se i tri međunarodne kulturne staze: praistorijska, rimska i otomanska.

 

5.2 Šire i neposredno okruženje – aktuelno stanje

Naselje Vinča koje spada u veća prigradska naselje Grad Beograda, pozicionirano je na desnoj obali Dunava, na zapadu omeđeno regionalnim putem Beograd–Smederevo, na istoku rekom Dunav, a na jugu rekom Bolečicom.

Konfiguracija raščlanjenih terena hidrografske celine Bolečke reke i izlazak na Dunav uslovili su ovakav položaj naselja, koje pripada grupi rubnih naselja sa poljoprivrednim voćarskim zaleđem, komunikaciono orijentisanih na Smederevski i Kružni put, sa tendencijom spontanog, ekspanzivnog širenja i međusobnog spajanja duž ovih saobraćajnica.

Strukturu naselja Vinča, skoncentrisanu na pravcu istok-zapad, uz ulice Profesora Vasića koja spaja Smederevski put i obalu Dunava, i oko nje, čine usitnjene parcele sa sadržajima porodičnog stanovanja sa okućnicama. Obradive površine po pravilu su van zone naselja, uz retke izuzetke kada je i parcela koja se poljoprivredno obrađuje uz okućnicu u sklopu naselja. Centralni sadržaji naselja grupisani su na dve pozicije - oko raskrsnice Smederevskog puta i ulice Profesora Vasića, u okviru ove zone je i osnovna škola Nikola Tesla, sa kapacitetom od 2000 učenika što je čini najvećom na teritoriji Beograda, i u srednjoj zoni ulice Profesor Vasića oko hram Svetih apostola Petra i Pavla, izgrađenog 1857 godine.

Prema poslednjem popisu (2011) u Vinči živi oko 6800 stanovnika, orijentisanih ka poljoprivredi, prvenstveno voćarstvu, kao i, zbog blizine gradske zone Beograda raznovrsnim drugim delatnostima, te značajan broj stanovnika na dnevnom nivou tranzitira ka Beogradu.

Slika 29. MAKROKONTEKST: pozicija konkursne lokacije u odnosu na sadržaje u okruženju u naselju Vinča

Vinču, u širem kontekstu, prepoznatljivom čine tri značajna sadržaja: arheološko nalazište vinčanske kulture čiji je najznačajniji lokalitet Belo brdo, Institut za Nuklearne nauke „Vinča“ i jedna od najvećih deponija smeća na Balkanu - Deponija „Vinča“.

Аrhеоlоškо nаlаzištе Belo brdo koje zahvata površinu od 11,77 hektara nalazi se uz samu оbаlu rеkе Dunаv, оkо 350m uzvodno оd ušća rеkе Bоlеčicе u Dunаv. Obala Dunava je 1980-ih godina utvrđena obaloutvrdom u dužini prostiranja arheološkog nalazišta.

Kompleks Instituta za Nuklearne nauke „Vinča“, koji je formiran 1948. godine, pozicioniran je u blizini centralne osovine naselja, severno od nje, kao izolovana celina, skoro podjednako je udaljena od Smederevskog puta i od Dunava.

Deponija „Vinča“ udaljena oko 3.0 km od centralne zone naselja, nalazi se na severnoj granici atara Vinča. Svojom pozicijom, distancom i pristupom izolovana je od naselja, no njeno aktuelno stanje nije u skladu sa ekološkim standardima, a poseban rizik čine povremeni požari koji generišu i dodatno zagađenje vazduha kako neposredne, tako i šire okoline uključujući i delove gradskog tkiva Beograda.

Nizvodno od naselja Vinča i arheološkog nalazišta Belo brdo, prema jugu, počinje brdoviti predeo koji se prostire uz Dunav sve do Smedereva. Ovo je predeo izuzetnih prirodnih karakteristika, na kom se prepliću šume, obradive površine – uglavnom voćnjaci i vinogradi, kuće za odmor. Lokalni alasi love ribu koja se sprema u ugostiteljskim objektima smeštenim na obali ili na višim pozicijama sa pogledom na Dunav i banatsku ravnicu. U centru Grocke nalazi se zaštićena prostorno kulturno-istorijska celina Gročanska čaršija, karakterističan ambijent srpskog naselja 19. veka.

 

5.3 Šire i neposredno okruženje – potencijali i planirano stanje

Po karakteristikama, položaju u odnosu na reku i grad, kao i po spomeničkim i ambijentalnim vrednostima, naselja i njegovog okruženja Vinča predstavlja razvojni potencijal u funkciji turizma, posebno kulturnog zasnovanog na potencijalima arheoloških nalazišta, kulturnog dobra kao inicijatora aktivnosti i rekreativnog, zasnovanog pre svega na potencijalima reke Dunav. 

Osim arheološkog nalazišta Belo brdo, bitnu vrednost neposrednog okruženja predstavljaju i tri međunarodne kulturne staze: praistorijska, rimska i otomanska kao najreprezntativniji oblik povezivanja i prikazivanja kulturnog nasleđa koji pruža mogućnost uporednog sagledavanja sličnosti i razlika istog i različitih perioda, omogućava upoznavanje sa razvojnim promenama i daje jasnu sliku o prostornim i vremenskim dimenzijama kulturnih pojava koje se manifestuju kroz graditeljstvo. U novije vreme, sistematskim istraživanjima objekata i kompleksa kulturnog nasleđa, njihovom zaštitom i adekvatnom namenom inicirana je mogućnost povezivanja vrednih kompleksa novom međunarodnom kulturnom stazom koja bi se mogla prostirati duž srednje i jugoistočne Evrope. Bogata slojevitost međunarodnih kulturnih staza pruža mogućnosti povezivanja administrativnog područja Beograda i njegovog učešća u međunarodnim projektima čija je tema i planiranje privrednog i kulturnog razvoja velikih prostornih celina koje povezuju određeni zajednički interesi.

Kada je u pitanju kulturno nasleđe kao inicijator i osnova turističkih i drugih ekonomski opravdanih aktivnosti potrebno je ukazati i na značaj tzv. Nacionalnih staza od koji su za opštinu Grocka naročito važne Prva (povezuje srednjovekovne i nešto poznije srpske sakralne i memorijalne spomenike: ostatke manastirskih celina u podunavskoj zoni (Slanci, Leštane, Vinča, Rajinovac) i Treća nacionalna staza (povezuje ostatke arhitekture koja, sačuvana u obliku prostornih celina, može da dočara karakter života pre velikih planerskih i urbanističkih zahvata u drugoj polovini XX veka. To su, pre svega, čaršije u Grockoj, Obrenovcu i dr.).

Dunavski pojas za Republiku Srbiju predstavlja suštinsku razvojnu osovinu i vezu sa Evropskim gradovima i regionima u zoni sliva Dunava kao ključno bitnog segmenta Evropskog prostora, čiju će privredu, saobraćaj, turizam, kulturnu saradnju i druge oblike povezivanja stanovništva podržavati planovi i projekti vezani za Koridor VII, odnosno zajednička strategija razvoja zasnovana na međunarodnoj saradnji dunavskih država i regiona. Prostornim planom područja posebne namene međunarodnog vodnog puta E80 – Dunav (panevropski koridor VII) prepoznaje se kulturno nasleđe Dunavskog koridora kao potencijal za uspostavljanje kvalitetnije međunarodne saradnje razvoja kulturnog turizma. Jedno od planskih rešenja je i formiranje putničkog pristana u Vinči, kao i marine u Grockoj. Generalno, koršićenje i uređenje priobalja prvenstveno kao javnog prostora koji svojom pozicijom i formom povezuje druge javne prostore, predstavlja njegovu osobenost. Plan predviđa aktiviranje priobalja i dostupnost svim kategorijama korisnika.

Aktuelnom planskom regulativom, uz već afirmisan značaj Dunava kao vodnog transportnog puta ističe se i njegova vrednost kao ekološkog koridora od međunarodnog značaja ekološke mreže Republike Srbije, a deo priobalnog pojasa u zoni konkursnog obuhvata u prirodnom i bliskom-prirodnom stanju planiran je za nasipanje i izgradnju obaloutvrde u cilju sprečavanja negativnog uticaja poplavnog talasa na arheološki lokalitet. Planirano je podizanje zelenog koridora duž reke Bolečice, ozelenjavanje okoline nalazišta i područja aktivnog klizišta, i na taj način uspostavljanja ekološke mreže na lokalnom nivou i zelene infrastrukture. Adekvatnim planiranjem odnosa izgrađenog i otvorenog prostora i očuvanjem predeonog obrasca zasnovanog na korišćenju zemljišta, obezbeđno je očuvanje i unapređenje karakteristične strukture i predela.

Kroz područje okruženja konkursnog obuhvata planiran je drumsko-železnički koridor kao veza novog obilaznog auto-puta od Bubanj potoka do Vinče sa drumsko-šinskim mostom preko Dunava. Ovo je vrlo važan saobraćajni pravac za Beograd preko koga će se sav privredni i daljinski saobraćaj usmeravati obodno u odnosu na gradsku teritoriju. Planirano je da se ovaj koridor na levoj obali Dunava poveže sa putnom i uličnom mrežom Pančeva i dalje u smeru ka rumunskoj granici. Takođe, planirano je isključenje sa obilaznog auto-puta, preko petlje "Boleč", koje omogućava vezu auto-puta sa lokalnom putnom mrežom.

Aktuelnom planskom dokumentacijom predviđena je, u sklopu planiranog Bolečkog kanalizacionog sistema i izgradnja postrojenja za preradu otpadnih voda „Vinča“, prema prostorno najzahtevnijem konceptu – kompletnom tretmanu otpadnih voda, sa pozicijom na desnoj obali reke Bolečice u zoni ušća Bolečice u Dunav.

 

5.4 Aktuelna planska dokumentacija na području konkursnog obuhvata i u neposrednom okruženju

Područje konkursnog obuhvata pripada KO Vinča, u okviru administrativnog područja Opštine Grocka i grada Beograda.

Aktuelnu plansku dokumentacija na području konkursnog obuhvata i u neposrednom okruženju čine sledeći prostorni i urbanistički planovi :

- Prostorni plan područja posebne namene arheološkog nalazišta Belo brdo, „Službeni glasnik RS“, br. 85/2018, za koji je u procesu izrada Odluke o izradi izmena i dopuna;

- Plan generalne regulacije građevinskog područja sedišta jedinice lokalne samouprave – Grad Beograd – celina XX, opštine Grocka, Palilula, Zvezdara i Voždovac – (naselja Kaluđerica, Leštane, Boleč, Vinča i Ritopek), „Službeni list grada Beograda“, br. 66/17;

- Plan detaljne regulacije za primarne objekte Bolečkog kanalizacionog sistema – I FAZA, „Službeni list grada Beograda“, br. 47/16;

- Prostorni plan područja posebne namene međunarodnog vodnog puta E80 – Dunav (Panevropski koridor VII), „Službeni glasnik RS“, br. 14/15;

- Prostorni plan za deo gradske opštine Grocka, „Službeni list grada Beograda“, br. 54/12;

- Regionalni prostorni plan administrativnog područja grada Beograda, „Službeni list grada Beograda“, br. 57/09;

Predmet izmena i dopuna PPPPN Arheološkog nalazišta Belo brdo se pre svega tiče namena i pojedinih segmenata saobraćajnog rešenja u zoni konkursnog obuhvata radi njihovog usklađivanja sa potrebama formiranja i realizacije kompleksa Arheološkog parka Belo brdo, kao i usklađivanja PPPPN sa Studijom turističkog područja koja je u završnoj fazi izrade. Takođe, afirmisana konkursna rešenja ovog konkursa predstavljaće jedan od osnova izmena i dopuna PPPPN.

Slika 30. Planirana namena zemljišta prema PPPPN Arheolškog nalazišta Belo brdo za koji je u procesu izrade Odluka o izradi izmena i dopuna

PPPPN Arheolško nalazište Belo brdo definisao je tri zone zaštite nalazišta prema stepenu zaštite nalazišta:

1. arheološko nalazište – I stepen zaštite,

2. zaštićena okolina arheološkog nalazišta – II stepen zaštite,

3. prostor na kome je potvrđeno postojanje nalazišta – III stepen zaštite.

Obuhvat zona prema stepenu zaštite nisu predmet izmena i dopuna PPPPN.

Slika 31. Zone zaštite Arheološkog nalazišta prema PPPPN Arheolškog nalazišta Belo brdo